روایت حجری

سال‌هایی‌ست قصد دارم رساله کوچکی پیرامون روایت بنویسم، معطوف به شکل روایی در همین اطراف، اطراف خودمان. و نیز یکی از مراجع رجوع برای پرداختن این بحث کتاب کوچک «عصر حجر» باشد نوشته رضا شنطیا، که روایت کلانی‌ست. اما هنوز زمان چنین رساله‌ای پرداختن رخ نمی‌نماید. و این فرصت غنیمت شمردنی‌ست تا یک دو اشاره، هرچند کوتاه و نابسنده، بشود در  اطراف «عصر حجر».

  اولین عنصر این کتاب ـ روایت که درگیری خواندن را آغاز می‌کند نام آن است؛ عصر حجر، که بی‌پروا دلالت‌گر مدلول‌هایی باستان‌شناختی، جامعه‌شناختی و جامعه‌شناسی سیاسی‌ست. بی اینکه در هیچ کجای کار اثری از زبان پرداختن به علوم پیدا باشد.

   عصر حجر، عبارتی آمده از باستان‌شناسی و جامعه‌شناسی ـ عبارتی که با رفتن به زبان روزمره معنای مستقیم دیرینه‌ی ابتدایی دور از تمدن را پیدا کرده، و در متافیزیک زبان روزمره تبدیل به تصوری می‌شود از یک انسان ـ نرینه با گرز و پلنگینه و وسیله‌ی نقله‌اش یک دایناسورـ بر پیشانی این متن خود تبدیل به استعاره‌ای چندوجهی می‌شود که از فرط سادگی به تأویل‌هایی نا به هنگام و ناتمام دچار می‌آید. بیشتر از این فکر می‌کنم سرنوشتی که حین انجام کار ـ خواندن این روایت ـ برای این دوگانه عصر ـ حجر پدید می‌آ‌‌ید، یعنی همچنان که به شکل یک ترکیب در پس‌زمینه کار است مداوم و جابه‌جا تفکیک می‌شود، توانسته بار بزرگی از ساختن فضای اثر را بر دوش بگیرد. مفهوم‌هایی که در حین روایت بار نشانه‌های عصر حجر، و عصر و حجر می‌شود دامنه بزرگی ست؛

عصر حجر: به‌مثابه یک دوره در تاریخ تکامل، آنجا که کم‌کم از حیوان به انسان هجرت می‌کنیم.

عصر حجر: به‌مثابه سنگواره‌ها و مصنوعاتی بازمانده در موزه که انسان متمدن ـ یک پروفسور با خنده‌ی گشاد ـ این اشیا را به دست می‌گیرد و درباره چیزی بعید، ترکیبی از ذهن کودک و توان غول‌آسا ـ یک کینگ‌کونگ ـ سخن می‌گوید.

عصر حجر: به‌مثابه غاری کوچک و تاریک که واحدهای کوچک اجتماع ـ شاید خانواده ـ نیمه‌برهنه و نیمه‌وحشی در آن در یکدیگر می‌لولند.

عصر حجر: عبارتی که خانمی از اشراف به شنیدنش دستمالش را به بینی می‌برد.

عصر حجر: بازماندگان لحظه‌ی بعد از فاجعه تمدن به شکل بازگشته به تاریخ قبل از تمدن؛ هیروشیما، درسدن، افغانستان، آشویتس، رواندا، انقلاب کبیر، عراق، لینچ، انقلاب اکتبر، اسپانیای فرانکو… تاریخ ایدئولوژی از کلیسا تا کمون.

عصر: به‌مثابه دوران‌های تاریخی.

عصر: به‌مثابه قسمتی از شبانه‌روز که مقدمه شب است.

عصر: به‌مثابه وقت دل‌تنگی. وقت تنهایی.

عصر: به‌مثابه سوگند که انسان در زیانکاری‌ست.

حجر: به‌مثابه همان دو تعریفی که از فرهنگ معین و فرهنگ عمید در ابتدای کتاب آمده.

حجر: به‌مثابه ارتجاع و پیری.

حجر: به‌مثابه کتیبه‌های ماندنی اصول فراموش‌نشدنی.

حجر: به‌مثابه استقامت و استواری.

حجر: به‌مثابه نفهمی.

حجر: سنگر سرپناه سنگ بنا.

حجر: به‌مثابه لحد سنگ قبر مرگ.

حجر: قدس. پیوند. پدر برادر لوح ازل.

اینها نمونه‌هایی‌ست که روایت در تار و پودش آشکار و نهان دارد. و همان‌طور که من سعی کردم مفهوم‌های عینی و ضمنی را نامرتب ارائه بدهم روایت نیز همین کار را می‌کند. برخی از مفهوم‌ها کاملاً عینی‌ست که مصداق‌های سنگ پرتاب‌کردن نمونه‌ی روشنی‌ست. و برخی ضمنی ست مانند؛ او که دیگر نمی‌توانست/ سنگینی آسمان را/ روی شانه‌هایش تحمل کند… (ص 27) یا؛ صدای ریزش سنگ‌ریزه‌ها/ در ته ام را شنیدم… (ص 28) یا؛ بساط بازی ما/ با سنگ و زحمت جور می‌شد… (ص 17)

اساس مسئله مفهوم‌های ضمنی روایت است که هم حجمی بیشتر از عینیت متن دارد و هم قابل‌اشاره نیست بلکه در پس‌زمینه خوانش شکل می‌گیرد. خط روایی روشن و مشخص است، و در یک جمله خلاصه است: خانواده ـ جامعه‌ای درگیر جنگ. اما نظرگاه راوی که کودکانه است از سر نادانی چیزهایی تنیده در واقعیت می‌بیند یا واقعیت را به‌گونه‌ای تفسیر می‌کند که ابعاد مفاهیم تولیدی متن در حاشیه روایت لایه‌های بسیاری را ایجاد می‌کنند. اما این نادانی، نادانی کودکانه نیست، خود را نادان فرض‌کردن است برای همین دانستن بیشتر. (در قیاس روایت تاریخی و روایت داستانی از این نادانستن سخن خواهم گفت.) روایت با این جمله آغاز می‌شود:

من قبل از این که نوشتن سنگ را یاد بگیرم…

زمان گذشته‌ی دور است. و راوی در این زمان داناتر از زمان وقوع روایت است. اما سعی می‌کند به حدود دانایی زمان روایت وفادار بماند در حدود آن دریچه از دانش بماند. با این کار روایت تبدیل می‌شود به شخصیت. تنها شخصیت عصر حجر روایت است. نویسنده ـ راوی حال ـ با بردن دانش لحظه‌ی نوشتار به حدود لحظه‌ی گفتار راوی که در گذشته‌ی دور است از روایت شخصیتی می‌سازد که دارای ابعادی از واقعیت است که در واقعیت رسمی ثبت نمی‌شود. روایت پیش از نوشتن آغاز می‌شود ـ حال‌آنکه دارد نوشته می‌شود ـ پیش از یادگرفتن اولین شکل ثبت تاریخ. و از همین ابتدا از وضعیت مدون سیستماتیک که محصول مستقیم آگاهی ست به وضعیتی ارگانیک و پیش‌آگاهی هجرت می‌کند؛

همیشه از خودم سؤال می‌کردم

که جنگ

از این سه حرفی که دارد

چه‌طور این همه

توپ و تانک و تفنگ در می‌آورد

قید «همیشه» تا فعل «می‌کردم» ضمانت دارد نه تا «سؤال می‌کنم». از همین‌جا راوی و نویسنده اعلام می‌کنند که یکی هستند، و جواب پرسش‌های مطرح در روایت را می‌دانند، اما این پرسش‌ها برای روایت همچنان و همواره باقی ست. این روایت این منظر از روایت این پرسش‌ها را دارد. خواهد داشت. جهان آراسته به نشانه‌هایی از سه حرف بیرون می‌آید، از یک کلمه که مانند کلمه‌ی هم‌وزنش «سنگ» دلالت‌گری عینی نیست؛ بلکه دلالت‌گری نه انتزاعی دست‌کم ضمنی ست. جنگ مثل سنگ آن «چیز» نیست، مجموعه‌ای از رخدادهاست. سنگ چیزی ست که هست، جنگ رخدادی ست که بوده. جنگ اصولاً یک روایت است نه یک چیز. جنگ جهانی دوم دیگر نیست مگر روایت‌هایی که از او هست.

عصر حجر کتابی ست درباره‌ی یک روایت. روایت یک روایت داستانی ست.

دو گونه کلان‌روایت‌های تاریخی و داستانی چه تفاوت‌هایی دارند؟

در روایت تاریخی واقعیتی بوده است که باید ثبت شود تا باشد، باید روایت شود. مواد این‌گونه‌ی روایت اسناد هستند. اسنادی که به هر ترتیب تمام آنچه بوده نیستند. پس تاریخ‌نگار برای پر کردن خلأهای بی‌شمار باید به تخیل رجوع کند. برای مثال از قحطی بزرگ ایران در سال‌های جنگ اول جهانی و تبعات آن اسناد زیادی در دست نیست، آن‌ها هم که هستند محدود و مجهول‌اند. تاریخ‌نگار برای آن که بتواند تصویری هر چه دقیق‌تر از این دوره به دست دهد ابتدا اسناد را کنار هم می‌چیند و روایتی از میانشان بر می‌کشد. بعد به روایت‌های دیگر رجوع می‌کند و شروع به قیاس می‌کند. از قیاس روایت‌ها گمانه‌زنی آغاز می‌شود و حقیقت نسبی به دست می‌آید. و از مجموع اسناد و قیاس روایت‌های دیگر و گمانه‌زنی‌ها تصویری پدید می‌آورد که به واقعیتی که بوده هر چه بیشتر دست پیدا کند. برای مثال ما امروز می‌دانیم که در سال‌های قحطی بزرگ تلفات جانی ایرانیان بین دو و نیم تا شش میلیون بوده است. نتیجه این که ایران در عین بی‌طرفی شاید بیش از همه‌ی طرف‌های جنگ تلفات داشته است. سه و نیم‌میلیون انسان در این میان هستند یا نیستند معلوم نیست، مهم آن دو و نیم‌میلیون قطعی و این شش میلیون گمانی ست که دست‌به‌دست هم فرضیه تلفات وسیع را اثبات می‌کنند.

اما روایت داستانی از راهی دیگر می‌رود. از ابتدا نه بر اسنادی که دعوی واقعیت دارند، بلکه به تخیلی که هیچ سندی ندارد تکیه می‌کند. مثلاً به این سند که گزارش غسال خانه در فلان شهر روزانه چند مرده را اعلام می‌کند نمی‌پردازد، به آخرین بازمانده از یک خانواده می‌پردازد که در غسال خانه شست‌وشوی مرده‌اش را نظاره‌گر است، همان چیزی که در اسناد تاریخی ثبت نمی‌شود. عصر حجر نیز به همین‌گونه از دانایی امروز یافته از اسناد به نادانی روز واقعه‌ی پیش از اسناد می‌رود. به چیزهایی که در واقعیت‌های تاریخی نیست، گر چه بوده است، اما سندی از آن در دست نیست، پس تخیل‌کردن است. دروغ است، گر چه حقیقت است. روایت در عصر حجر بی‌پروا این چنین دروغ بودن خودش را به نمایش می‌گذارد تا حقیقتی گم شده نباشد، واقعیتی بشود در نوع دیگری از روایت، روایت داستانی. واقعیتی سرایت‌کننده به اقسام بی‌شمار تجربه‌های گم‌شده‌ی تاریخ، تجربه‌هایی از آن دست که برای رفتن به اسناد تاریخی پدید نمی‌آیند. مثل «دو بالی که از کتف پدر در آمده بود..» یا به طور مبهم کلی در اسناد تاریخی می‌آیند، مثل «سنگ که برای تو نان نمی‌شود.» و به همین شکل است که روایت داستانی با دو جمله معروف واقعی‌تر از روایت تاریخی می‌شود:

در روایت تاریخی همواره نگفتن‌ها و دیگر گفتن‌ها و دروغ گفتن‌هایی هست.

در هر روایت داستانی چیزی از واقعیت وجود دارد.

کتاب ـ روایت عصر حجر روایت یک روایت داستانی ست که در مرزهای نادانی تاریخ است. شکل گرفته از آن واقعیت‌هایی که شاید پدیدآمده از دستگاهی جز سازوکار شناخت انسان نباشند، واقعیت‌هایی که حاصل تعامل درک و دریافت انسان با آنچه بیرون از این حوزه رخ می‌دهند هستند. از آن دست واقعیت‌هایی که شاید تنها، اگر شانس بیاورند و تخیل کننده‌ای در مواجه با آن‌ها قرار بگیرد، در نوشتار پدید می‌آیند؛

تمام سربازهای دنیا

مثل هم بو می‌دهند  باید

و تمام سنگ‌های دنیا

مثل هم بو می‌برند  شاید

روایت تاریخی کودکان را که مادرهای مرد مرده شب، بعد از جنگ، روی ویرانه‌ها توی گهواره‌ها می‌خوابانند به ما نشان می‌دهند. و یک لالایی را که مادر برای کودک می‌خواند برایمان بازگو می‌کنند. اما هیچ‌کدامشان نمی‌شنوند کودک در آن وقت دارد چه می‌شنود؛

عجیب‌ترین لالایی دنیا:

لالایی اله لایی الالله

لالایی اله لایی الالله

و چرا نام این روایت را که روایتی ست بر روایت عصر حجر گذاشتم روایت حجری؟؛

سنگ همان واقعیت محرز بیرونی ست که فیلسوف به آن پا کوفت و درد در پایش دلیل شد برای بودن سنگ.